“Zuhal Sönmezer’in Röportajı”
Öncelikle ekslibris nedir, bize kısaca tanımlayabilir misiniz? – Bu sanatsal formun tarihçesinden ve temel amacından bahsedebilir misiniz?
Ekslibris, kitapseverlerin kitaplarının iç kapağına yapıştırdıkları üzerinde adlarının ve değişik konularda resimlerin yer aldığı küçük boyutlu baskı resimlerdir. Kitabın kartviziti ya da tapusu da denilebilir. Kitap sahibini tanıtır, onu yüceltir ve kitabı ödünç alan kişiyi geri getirmesi konusunda uyarır. Sözcük olarak …’nın kitaplığından, …’nın kütüphanesine ait anlamına gelir. Bir ihtiyaç grafiği olarak doğmasına karşın, estetik kaygılarla yapılan özgün yapıtlardır. Sanatı, insanın elleri arasına, kitapların içine kadar getirir, onun büyüleyici sıcaklığını hissettirir. Yaratım sürecine bakıldığında resim sanatı içinde görebileceğimiz ekslibrisi, işlevsel yanıyla bakıldığında bir grafik tasarım ürünü olarak kabul edebiliriz. Resimden ayrılan tek yanı, içine bir başka iletişim ögesi olan yazının girmesidir.
Ekslibrisin birkaç işlevi vardır. Asıl işlevi kitap sahibini betimlemesi ve kitabı ödünç alan kişiyi iade etmesi konusunda uyarmasıdır. Bir tür mülkiyet işareti olmasıdır. Bir diğer işlevi ise sanatçılar ve koleksiyoncular arasında önemli bir değiş tokuş objesi olarak kullanılmasıdır. Ve elbette bir sanat eseri olarak bulunduğu mekanlarda ruhumuzu zenginleştirmesi üçüncü işlevidir. Doğduğun günden bu yana ekslibris, sahibine bir ayrıcalık kazandırmış, bir güç, bir nüfuz sağlamıştır. Kitaplarında ekslibris olan kişiler kendi adına özel bir eser tasarlanmış olunmasının mutluluğunu duymuşlar, kendilerini diğer kitap koleksiyoncularından ayrıcalıklı görmüşlerdir. Bir ekslibris koleksiyonuna sahip olanlar ise yapıldığı döneme ait kültürel, tarihsel özellikler taşıyan bu eserler ile zenginliklerini göstermişler, bunları paylaşarak saygınlığınlıklarını artırmışlardır.
Ekslibrisin ilk ve en eski örneğinin M.Ö. 1400 yıllarında bir fayans üzerine yapıldığı ve Mısır kralı III. Amenhophis’in kitaplığını koruduğu bilinmektedir. Kâğıt üzerine ilk ekslibris ise, 1450 yıllarında “Igler/kirpici” takma adıyla bilinen Alman papaz Johannes Knabenberg için yapılmıştır. Gelenek Orta Avrupa’da başlamıştır. El yazması kitaplar döneminde, dönemin devlet ya da din adamına elle yazılmış bir kitap verileceğinde, iç kapağına işlevsel bir etiket koyalım diye düşünülmüş. Matbaa ile birlikte kitaplar çoğalınca, orta ve zengin sınıf da ekslibris yaptırmaya başlamıştır. Aralarında Dürer, Kokoshca, Klee, Picasso gibi pek çok ünlü sanatçı dönemlerinde ekslibris yapmışlar. Daha sonra dernekleri, müzeleri kurulmuş, kitaplar yazılmış. Şimdilerde Orta Avrupa ağırlıklı Japonya, Rusya ve Çin’de çok yaygın bir sanat dalıdır.
İstinye Üniversitesi’nde Ekslibris Atölyesi fikri nasıl ortaya çıktı? – Bu atölyeyi başlatma motivasyonunuz neydi?
Ekslibris, ülkemizde 7 üniversitede okutulmakta. İstinye Üniversitesi’nde de var. İlgi duyan öğrenciler katıldıkları online derste bu kültürü öğrenmekte. Photoshop, Canva ile ekslibris taşarlamakta. Yarışmalara katılmakta. Hatta 2022 yılında yaptığımız uluslararası ekslibris yarışmasına katılan Fizik Tedavi Rehabilitasyon Bölümü’nden bir öğrencimiz Mansiyon almıştır.
Ekslibris Atölyeleri, yüz yüze uygulamalı bir atölye. Motivasyonu yüksek bir çalışma. Amatörce de olsa linolyum kalıpları oluşturma, bir yüksek baskıyı deneyimleme öğrenciyi mutlu ediyor. Sadece öğrenciler değil akademik ve idari personel de katılabiliyor. Bu atölyeleri çalıştığım tüm üniversitelerde yaptım. Onlara masraf da ettirmiyorum. Yıllardır kullandığım özel oymak bıçaklarını, linolyum, boya, kâğıt veriyorum. Eğlenerek uygulama yapıyorlar. O linolyumlar oyulurken dünyayı unutuyorlar.
Ekslibris üretim süreci nasıl işliyor? Katılımcılar hangi teknikleri öğreniyor? – Linolyum baskı tekniğini mi kullanıyorsunuz, başka yöntemler de var mı?
Ekslibrisin üretimden önce yaratım süreci vardır. Sipariş üzerine yapılır. Ya da isteyen kendi adına ya da bir yakınına ekslibris yapabilir. Yapılacak kişinin özelliklerini, ilgilerini bilmek gerekir. Sipariş verilen kişinin ilgisi doğrultusunda yapılmazsa onu kitabına yapıştırmaz. Mitolojiden hoşlanan birine çiçek, böcek ekslibrisi yapamazsınız. Önce alternatifli taslaklar yapılır. Sipariş veren hangisini beğenirse sanatçı hakim olduğu teknikle çoğaltır. Numaralandırır ve imzalar. Ekslibrislerin çoğaltılması için gravür, ağaç baskı, linolyum baskı, taş baskı gibi geleneksel baskı tekniklerini yanında serigrafi, ofset, fotograf ve bilgisayar da kullanılmaktadır. (Baskı tekniklerinin kodları için http://www.aed.org.tr/tr/ekslibris-baski-teknikleri-ve-simgeleri-2/)
Bir tasarım için teknik ve estetik yetkinlik vazgeçilmez zorunluluklardır. Fakat tasarımcının teknik yönden usta olması yeterli değildir, esas olan estetik beğenisinin gelişmesi, renk ve biçim uyumunu sağlayacak yetkinliğe kavuşmasıdır. Birinin yetersizliği halinde ekslibris geleceğe kalamaz. Teknik çeşitliliğin sağladığı olanaklar ise sanatsal anlatımda bir zenginlik, özgünlük fırsatı verebilir. Geleneksel ve dijital tasarım arasındaki fark kişilerin tercihleri doğrultusunda değişir. Bazı geleneksel baskı teknikleri ile yapılanlar, tekniğin koşulları nedeniyle fazla zaman alır, bazılarında mikroskop ile çalışmak gerekir. Kalıp oluşturmada hata olursa geri dönüşü zor olur. Bu konuda ciddi eğitim almış sanatçılar gelenekseli tercih eder, ilgi duyanlarlar, koleksiyoncular gelenekseli tercih ederken bazı tasarımcılar ise dijitalin olanaklarını iyi kullanıp, geriye dönüşleri de avantaja çevirip CGD ekslibris yaparlar. Her sanat dalında işini iyi yapan öne çıkar, tercih edilir. Esas olan özgün, geleceğe kalacak ürünler vermektir. Artık Yapay Zekâ ile ekslibris üretiliyor. Kodu da AIGD’dir. Yok sayamayız. Vardır ve etik davranılıp bu olanak kullanılırsa kimbilir ne özgün işler çıkacaktır.
Ekslibris, günümüzde dijitalleşen dünyada hâlâ neden anlamlı ve değerli? – Kitap sahipliği ve kişisel ifade açısından nasıl bir anlam taşıyor?
Ekslibris tasarımında bir malzeme sınırlaması yoktur. Bunun için resim sanatının, baskıresmin, grafik tasarımın tüm olanakları kullanılabilir. Ekslibris, tamamen estetik kaygılarla yapılan, özgün baskıresim teknikleriyle olduğu kadar yeni teknolojiler kullanılarak da çoğaltılan ve geniş bir kitleye sanatın yayılmasını sağlayan bir disiplindir. Yaratım süreciyle bakıldığında resim sanatı içinde görünür; işlevsel yanıyla bakıldığında ise bir grafik tasarım ürünü olarak kabul edilebilir.
Bilgisayar, geleneksel baskı tekniklerinin rakibi değil bir anlatım aracıdır. Kalem veya fırça yerine fare veya tablet kalemi kullanılmakta, elle yapılan bir taslak veya bir fotograf üzerinde resim işleme programları kullanılarak çeşitli değişiklikler, küçültme, büyültme, renk ekleme, istenmeyen bölümleri çıkarma gibi işlemler yapılabilmektedir. İstenilen bir yazı karakteri eklenebildiği gibi özgün, kaligrafik bir el yazısı da yerleştirilebilir. Esas olan dengeli bir kompozisyon yaratmak, resim yazı ilişkisini iyi kurmaktır. Hangi teknikte yapılırsa yapılsın önemli olan ekslibrisin hazırlık süreci ve ortaya çıkan eserin niteliğidir. Geleceğe kalıp kalmamasını teknikten çok üzerinde taşıdığı değerler belirleyecektir. Ayrıca bir teknikte, hatta birkaç teknikte çok usta olmak de yeterli değildir, esas olan estetik beğeninin gelişmesidir; renk, biçim uyumunda yetkinliğe kavuşulmasıdır. Son zamanlarda bazı yarışmalarda bilgisayar destekli tasarımların önemli ödülleri alması, bazı usta gravür sanatçılarının bilgisayar ile de ekslibris yapıyor olmaları bu konudaki zenginliğin, çeşitliliğin göstergeleridir. Tasarımcının teknik yönden usta olması yeterli değildir, esas olan estetik beğenisinin gelişmesi, renk ve biçim uyumunu sağlayacak yetkinliğe kavuşmasıdır.
Kâğıt üzerine yaptığınız deseni artık tablette de yapma şansınız var. Hatta yüzlerce alternatifi kısa sürede üretebilirsiniz. Malzeme kişilerin kendini anlatması için bir araçtır. Esas olan yapılanın geleceğe kalmasıdır. Değer taşıması, doyurucu ve estetik olmasıdır. Fotoğraf icat edildiğinde resim sanatı ölmedi; aksine ressamlar yeri geldi fotograftan yararlandı, fotograf sanatçıları da resim dilinden yararlandı. Teknolojinin ilerlemesi, dijital sanatlar diye bir alanın doğmasına bile fırsat verdi. Teknoloji yaratıcılığa engel değildir. Bilgiye ulaşmada, teknik zenginliğe kavuşmada ve zamanı ekonomik kullanmada sadece geniş fırsatlar vermektedir. Esas olan sanatçının nasıl yarattığı değil, ne yarattığıdır. Yaratımının taşıdığı estetik değerler, kazandırdığı duygu yoğunluğu ve heyecan çok daha önemlidir.
Ekslibris de diğer sanat eserlerinin yaratımında duyulan kaygılarla tasarlanır. Renk ve biçim uyumu taşımayan ekslibris geleceğe kalamaz. Bu küçük resimleri oluşturmak, ekslibris sözcüğü ve sahibinin adının eklenmesi başlı başına bir tasarım sorunudur. Eğer kullanılan yazı doğru yerde ve uygun büyüklükte değilse rahatsız eder, ekslibrisi olumsuz etkiler. O nedenle çok denemek, uygun alanı bulduktan sonra yerleştirmek gerekir. Yazı ne okunamayacak kadar küçük ne de resmin önüne geçecek kadar büyük olmalıdır. Resmin bir parçası, bir çizgi ya da leke olarak kalmalı ama işlevini başarıyla yerine getirmelidir.
Dünya hızla bir gelişmeyi, değişimi yaşarken bizim kendi kabuğumuza çekilip, geleneksel yöntemlerle ilerleme kaydetmemiz beklenmemelidir. Teknolojiyi tanıma sürecinde görülen bazı olumsuzluklar, ondan uzaklaşmamıza değil aksine onu tanımamıza, anlamamıza ve değerlendirmemize neden olmalıdır. İletişim ve teknoloji, sanat ve tasarım için özgürlükleri kısıtlama ve bir yönlendirme aracı olmadığı sürece özgün yaratımlar, işlevsel tasarımlar hep yapılacaktır. Gelişen teknolojiler, yeni programlar sınırsız olanağı sanatçının, tasarımcının önüne sermektedir. Örneğin wacom tabletler üzerinde kurşun kalem hassasiyetinde çizimler yapılabilmekte, mevcut programlar sayesinde milyonlarca renk alternatifi, fırça çeşitliliği yaratılabilmektedir. İyi ve yerinde kullanan için bilgisayar faresi bir kalemdir, bir oyma bıçağıdır, bir fırçadır. Böyle olunca da tümüyle estetik kaygılarla yapılan, içinde emek ve sabır olan, geleceğe kalacak nitelikteki bir CGD (Computer Generated Design) ya da CRD (Computer Reproduced Design) ekslibrisi, geleneksel baskı teknikleri ile çoğaltılmış ekslibristen aşağı düşünemeyiz. Çoğu ekslibris koleksiyoncusu geleneksel ekslibris toplamaya yönelmişken CGD ekslibrislere de ilgi artmakta, siparişler alınmaktadır.
Dijitalleşme sanatın kaybına değil aksine yaygınlaşmasına katkı sağlamalıdır. Doğru kullanılırsa katkı sağlar. Çevremizde gördüğümüz pek çok olumsuzluğun, zevksizliğin, duyarsızlığın, karmaşanın nedeni estetik beğeninin, sanatın yoksunluğudur. Belediyelerin yaptırdığı tuhaf heykelleri siz de görüyorsunuzdur. Sanat eğitimcisi Herbert Read, “Sanat, hayata uygulanan bir mekanizmadır, onsuz varlıklar dengesini kaybeder; toplumsal, ruhsal bir karmaşıklık içine girerler” diyerek sanatın yaşamsal önemini vurgulamıştır. Sanat, kişinin kendini tanımasını, yaşadığı toplum ile doğru iletişim kurmasını, sorunları görmesini ve çözüm önerileri üretmesini sağlar. Bir toplumun kültür düzeyini, o toplumda yetişmiş sanatçıların ve sanattan anlayan ve değer yargıları gelişmiş kişilerin çokluğu belirler. Bu nedenle sanat, toplumların kültürel gelişimlerinin göstergesidir. Herkes sanatçı olmak zorunda değildir, fakat çağdaş bir insan olmanın gereği olarak, herkesin sanattan bir parça anlaması gerekir. Sanatın işlevi, her bir sanat yapıtının hedeflediği potansiyel alıcıda yani okuyucuda, dinleyicide, izleyicide, seyredicide estetik kaygı yaratmak ve yine ona, insan ve insana bağlı değerler, bugüne bakış, yarını algılayış üzerine bir iletide bulunmaktır.
İleride ekslibris ile ilgili başka projeler, sergiler ya da iş birlikleri planlıyor musunuz? – Bu çalışmaları üniversite dışına da taşımayı düşünüyor musunuz?
Benim en önemli hedef kitlem çocuklar ve gençler. Sayısız ekslibris semineri verdim ve workshop yaptım. Ban ekslibrisi 40’lı yaşlarıma yakın öğrendim. Gönlüm Avrupadaki çocuklar gibi ailesinin kitaplığında ekslibrisi görerek büyüyen çocuklarımız olsun istiyor. Müzemizde workshoplar yapıyorum. İlkokul’dan çağırsalar workshopa gidiyorum. Çocuklara kolaj yöntemiyle ekslibris yaptırıyorum. Yani aslında 1985’ten beri ekslibris ile yatıp ekslibris ile kalkıyorum. Bir derneği, müzeyi yaşatmak, web sitesini, online dergiyi, Facebook ve Instagram hesaplarını yürütmek kolay değil. Hepsi birer eğitim mecrası.
Derneğimiz, eğitim kurumları ve kişilerden aldığı desteklerle 2003, 2007, 2010, 2018 ve 2022’de 5 uluslararası ekslibris yarışması düzenlemiştir. Bu yıl altıncısını düzenliyoruz. 2010 yılında 33. FISAE Uluslararası Ekslibris Kongresi’ni organize etmiştik. Bu yıl ikincisini düzenliyoruz. İstanbul Ekslibris Derneği, Türkiye’de 15 büyük şehrimizde sergiler açmış, ekslibrisi tanıtmış, ilgi yaratmıştır. Ayrıca KKTC, Danimarka, Çin, Almanya, İtalya, Belçika, Finlandiya, Beyaz Rusya, Kanada, Bulgaristan ve Rusya’da açtığı sergilerle ülkemizin tanıtımına katkı sağlamıştır. Yarışma sergileri, özellikle sanat eğitimi alan öğrenciler için bir çeşit okulu işlevini görmüştür. Bu sayede ekslibrise gönül verenlerin sayısı artmıştır. 2005 ve 2007 yıllarında Belçika’da yapılan CGD (Bilgisayar Destekli Tasarım) ekslibris yarışmalarındaki Türkiye’nin katılımı %47’ydi. İki yarışmada da birincilik ödülünü Türkiye aldı. Rusya’da yapılan “Öğrenci Ekslibrisleri Yarışması”nda da CGD dalındaki birincilik ödüllerini üst üste üç defa Türkiye aldı. Bu ödüller teşvik ediciydi ve bende de büyük coşku yarattı.
Dünyanın önemli ekslibris müzeleri olan Danimarka Frederikshavn, Almanya Gutenberg, Belçika Sint Niklaas, Rusya Moskova, İtalya Mediterraneo, Çin Şangay Fuxihanzhai, Fransa Nancy, Ukrayna Odessa Lewych ve Bulgaristan’a ek olarak onuncu ve sonuncu ekslibris müzesi ülkemizde, İstanbul’da kuruldu. En büyük ve en önemli hayalim gerçekleşti. Bir kültür yuvası olan müzemiz, 15.09.2020 tarihinde de Kültür ve Turizm Bakanlığı onayı ile “Özel Ekslibris Müzesi” statüsüne kavuşmuştur. Dünyaca ünlü ekslibris sanatçılarının yer aldığı 17.000’nin üzerindeki ekslibris koleksiyonu, çok sayıda kitap, katalog ve tez, sanatseverlerin, araştırmacıların ilgisini beklemektedir.
Ekslibrisin günümüzdeki rolünü ve anlamını nasıl değerlendiriyorsunuz?
Pek çok ülkede kitap kültürü çok gelişmiştir. Çocuklar ailesinin kitaplığındaki ekslibrisli kitaplarla büyüyor. İnsanların çoğunu metroda, otobüste kitap okurken görürsünüz. Kitap varsa kütüphane vardır. Kütüphane varsa da ekslibrise talep vardır. Ekslibrise talep olan ülkelerde de elbette bu sanat daha hızlı gelişmiş ve ciddiye alınmıştır. Sanatçıları yetişmiştir. Bizde de yaygınlaştı ama üzülerek söyleyeyim internetten alınmış görsel kullanılarak, çalıntı ekslibrisler yapılarak amatörce piyasa yapanlar da var. Maalesef ekslibrisi yaptıranlar da estetiğe, özgünlüğe önem vermemektedir. Kalitenin artması, bu kültürün, sanatın benimsenmesine, önemsenmesine bağlıdır. Yetkin sanatçıların, tasarımcıların yetişmesine bağlıdır.
Hasip Pektaş Kimdir?
1953’te doğdu. 1974’te Gazi Eğitim Enstitüsü Resim Bölümü’nden mezun oldu. 1987-2007 yıllarında Hacettepe Üniversitesi Grafik Bölümü’nde çalıştı. 1995’te Doçent, 2001’de Profesör oldu. 2003-2006 yıllarında HÜ GSF Dekanlığı yaptı. Halen İstinye Üniversitesi, İletişim Fakültesi, Görsel İletişim Tasarımı Bölümü’nde çalışmaktadır. Türkiye’de Ekslibris’in tanınması ve yaygınlaşması için yoğun çaba harçamaktadır. 1996’da “Ekslibris” hakkında bir kitap yazdı. 6 Uluslararası Ekslibris Yarışması, 2 Uluslararası Ekslibris Kongresi’ni organize etti. İstanbul Ekslibris Derneği Kurucu Başkanı ve İstanbul Ekslibris Müzesi Müdürü’dür. Ödüller: 2021- Trakai 700 Uluslararası Ekslibris Yarışması “Özel Ödülü / Diploma”. Trakai – Litvanya. 2009-Yaroslavl Uluslararası Ekslibris Yarışması, “İkincilik Ödülü”. Yaroslavl- Rusya. 2008-XXXII. Uluslararası Ekslibris Bienali “Mansiyon”. Pekin- Çin. 2006-IV. Uluslararası Grafik Bienali “Mansiyon”. Francavilla al Mare -İtalya. 1996-III. İtalya-Türkiye Ekslibris Bienali, “Birincilik Ödülü”. Ortana- İtalya. 1989-AFSAD 7. Ulusal Fotograf Yarışması, “Kültür Bakanlığı Özel Ödülü”. 1988-Fotograf Dernekleri 1. Ulusal Yarışması, Saydam “Başarı Ödülü”. 1974-Ressam Şeref Akdik Resim Yarışması, Baskıresim “Özel Ödülü”.
Kaynak: Startup Gazetesi – Zuhal Sönmezer
EsHaber, doğru, hızlı ve tarafsız haberciliği benimseyen bir dijital haber platformudur. Gündemi yakından takip eden ekibimizle, yerel ve ulusal çapta en güncel gelişmeleri sizlerle buluşturuyoruz. EsHaber.Net olarak, haberin kaynağına iniyor, analiz ediyor ve objektif bakış açımızla okuyucularımıza sunuyoruz.
